Comenius in Naarden

De Waalse kerk op het voormalig kazerneterrein.

Laatst schreef ik hier over het Nederlands Vestingmuseum. Dat is leuk om te bezoeken en als je dan toch in Naarden bent kun je net zo goed even langs het Comenius Museum. Rond de kapel waarin deze beroemde Tsjech ligt begraven, is een kleine expositie over zijn leven en werk ingericht. Wij waren er de enige bezoekers en werden vriendelijk ontvangen met een museumbezoek "op maat". Men leek enigszins verbaasd over onze Nederlandse belangstelling, er komen hier voornamelijk buitenlandse gasten. Soms met bussen tegelijk.

Mijn interesse voor Comenius dateert al van vele jaren geleden, toen ik dienstplichtige was in Naarden. De kleine Weeshuiskazerne was een oude, bijzondere plek met een verleden als klooster en later burgerweeshuis. De voormalige Waalse Kerk (een onderdeel van het kazernecomplex) deed dienst als mausoleum. De deur zat altijd op slot, maar het was er wel een komen en gaan van Tsjechen en Slowaken. Ik vond dat toch wel apart toen, zo tijdens de Koude Oorlog, een "stukje Tsjechoslowakije" middenin een Nederlandse kazerne. Het was mij ook niet precies duidelijk wie daar dan begraven lag. Op het prikbord in het wachtlokaal hing een vergeeld krantenknipsel, dat was alles. Het was lang voor het internet.

Links naast de poort het voormalige wachthuis.

De kazerne is al weer jaren geleden opgedoekt en daarna omgetoverd tot een schitterend woongebied, waarin de sfeer van het oude gebouw bewaard bleef. Naast het mausoleum kwam in 1994 een klein museum.

Borstbeeld van Comenius op de binnenplaats van de voormalige kazerne.

Jan Amos Komenský (later Comenius) werd geboren in Moravië in 1592. Hij is een van de grote figuren uit de geschiedenis van de mensheid en heeft een geweldige invloed uitgeoefend op het denken in zijn tijd. Deze invloed is tot op de huidige dag te bespeuren. Als (onderwijs)hervormer, theoloog, pedagoog, filosoof en staatsrechtsgeleerde was hij zijn tijd ver vooruit. Hij schreef meer dan 300 dikke boeken over veel verschillende onderwerpen, dacht na over internationale samenwerking en streefde als theoloog actief naar oecumene. Zijn belangrijke ideeën over onderwijs en opvoeding waren revolutionair voor die tijd, sommige daarvan konden pas in de twintigste eeuw worden toegepast. De indeling basisschool, vervolgonderwijs, hoger onderwijs werd door hem opgesteld. Hij pleitte voor onderwijs voor iedereen, ongeacht de afkomst.

Portret van Comenius, geschilderd door Rembrandt.

Zijn leven wordt gekenmerkt door tegenspoed en tegenslagen. Op jonge leeftijd verloor hij zijn ouders en zusjes aan de pest, hij werd twee keer weduwnaar, zijn zoontje stierf, zijn bibliotheek is twee keer door brand verloren gegaan en als protestant moest hij zijn land een aantal keren ontvluchten. Maar ondanks alle teleurstellingen, narigheid en verdriet ging hij nooit bij de pakken neerzitten. Hij woonde in Engeland, Duitsland, Polen, Zweden en Hongarije. Toen hij in 1670 overleed in Amsterdam, werd zijn lichaam om nog onbekende reden overgebracht naar Naarden en daar begraven in de kapel van de Waalse kerk.

Het graf van Comenius in de kapel.

Tsjechen reizen al jarenlang speciaal naar Naarden om het graf van hun grote landgenoot te zien. Na 1848 paste de herinnering aan Comenius in het streven naar onafhankelijkheid van Bohemen en Moravie. De bedevaart naar Naarden kon echter pas goed tot ontwikkeling komen na de oprichting van de Tsjechoslowaakse republiek in 1918. Er was echter een probleem. Bij de verbouwing van de voormalige Waalse kerk tot kazernegebouw in 1861 waren alle grafstenen verwijderd. En bij een tweede verbouwing in 1896 was deze ruimte onderverdeeld in een wachtlokaal, een arrestantenkamer en een kleermakerij. Daardoor was het onduidelijk geworden in welk graf in de voormalige kapel Comenius was begraven. Er waren discussies en ingewikkelde reconstructies en uiteindelijk in 1929 de opgraving van geraamten, gevolgd door een plechtige herbegrafenis. De toen aangewezen plek is echter nog steeds omstreden. De restauratie van de verwaarloosde kerk werd afgerond in 1937.

In 1991 bracht de Tsjechoslowaakse president (en schrijver) Václav Havel met zijn vrouw Olga een bezoek aan Naarden.

In 1990 bezocht de Tsjechoslowaakse politicus Alexander Dubcek het mausoleum.

De herinnering aan Comenius wordt op veel manieren levend gehouden. Zo wordt er jaarlijks rond 28 maart (zijn geboortedag) de Comeniusdag georganiseerd. Sinds 2012 wordt dan ook de Comeniusprijs uitgereikt, de eerste keer aan Robbert Dijkgraaf. Dit jaar ging de prijs naar Geert Mak.

Tsjechisch bankbiljet met afbeelding van Comenius.

Informatie over het Comenius Museum vind je hier.