The bear; History of a fallen king

De beer is de duivel.

-St. Augustinus

In The bear; History of a fallen king (2007) beschrijft de Franse historicus Michel Pastoureau (1947) de neergang van de beer in Europa, van Germaanse icoon en Koning der dieren tot zielige circusact. Deze degradatie werd veroorzaakt door de (middeleeuwse) Christelijke kerk, die dit dier de oorlog had verklaard en vastbesloten was om het uit te roeien, in ieder geval op Duits grondgebied. Een bijna onmogelijke taak.

Al vanaf de oudheid, ruim voor de Romeinse tijd, werd de beer in Duitsland en Scandinavië vereerd en aanbeden. Hij was sterker dan andere dieren, de koning van het woud en onoverwinnelijk. Een uitzonderlijk wezen en gezien als bemiddelaar tussen de dieren- en mensenwereld, verwant aan de mens. Dit was natuurlijk een doorn in het oog van de Kerk. De heilige bomen, plaatsen en bronnen waren al geleidelijk geannexeerd. Heidense goden en helden omgezet in christelijke heiligen, maar de beer bleef een regelrechte concurrent. En dat niet alleen in de Germaanse wereld, maar ook in de Slavische en in mindere mate de Keltische. In feite werd de beer door alle Europese volkeren vereerd.

Eind achtste eeuw vonden er systematisch massaslachtingen plaats onder de beren, uitgevoerd door Karel de Grote, die zich voor het karretje liet spannen van de clerus en prelaten om hem heen. Toch bleek het ook voor hem niet eenvoudig om een eind te maken aan de "heidense praktijken". Pas rond het jaar 1000 waren de laatste resten van de oude religie verdrongen en vond er een verandering plaats in de relatie tussen mens en dier.

Uiteindelijk, in de dertiende eeuw, werd de beer ook als Koning der dieren van zijn troon gestoten door de leeuw. Verworden tot een soort circusdier, vaak vernederd en belachelijk gemaakt, behield de beer toch zijn belangrijke plaats in de menselijke verbeelding. De laatste honderd jaar maakte hij zelfs een comeback als totem, in de vorm van de teddybeer. En zo is de cirkel weer rond.

Ik vond The bear; History of a fallen king een erg interessant en leesbaar boek. Het niet alledaagse onderwerp vormt een mooie invalshoek om inzicht te verkrijgen in zaken uit het (verre) verleden die tot op de dag van vandaag invloed op ons hebben. Als je een liefhebber bent van dit soort cultuurhistorische werken, dan is misschien ook Zout; Een wereldgeschiedenis van Mark Kurlansky iets voor jou.

Het boek van Pastoureau beperkt zich tot Europa en de bruine beer, die helaas niet in de museumcollectie van Naturalis is opgenomen. Er staan wel twee ijsberen en in 2013 was Knut even in Nederland.

Knut

In 2012 waren deze twee vreemde exemplaren te zien in de wisseltentoonstelling Naturalia.

In zaal Oerparade staat een 10-100.000 jaar oud skelet van een grottenbeer opgesteld. Volgens Pastoureau deelden mensen en beren hetzelfde territorium, dezelfde prooi en misschien zelfs de grotten.

Sommige bezoekers zijn gefascineerd door het penisbotje (op deze foto goed te zien) dat bij de mens ontbreekt. In feite is dit bot helemaal niet zo bijzonder, het wordt aangetroffen bij veel zoogdiersoorten.